Gebakken lucht -deel 1 van 2-
Geplaatst op 29 april 2021 door Redactie
Zin en onzin rond gezondheid, comfortabel binnenklimaat en verantwoord energieverbruik
Alleen in een kamertje, als paar in de frisse buitenlucht of met collega’s in maanpakken in een cleanroom, het lijken de drie resterende opties om te werken of te recreëren. Over ventilatiesystemen in gebouwen is van alles te doen, al sinds de introductie van de term ‘sick building syndrome’ in 1984. Vergaande comfortkoeling waaide over uit de VS. De signalen van wereldwijde klimaatverandering veroorzaakten hoge druk richting minder energieverbruik. Vanwege de pandemisch rondgaande ziektevirussen weten we nu helemaal niet meer hoe om te gaan met gebouwen die bedoeld zijn om er met groepen mensen in te verblijven.
Dit artikel is het eerste van twee deelartikelen, geschreven op basis van een serie gesprekken met mensen uit de markt en maatschappij. Deel 1 gaat over luchtreinigers en ventilatiesystemen, over Frisse Scholen en keurmerken. In een volgende editie van InstallatieTotaal komen in deel 2 reacties van spelers in de markt, besturingstechniek, de uitvoeringspraktijk, speciaal in scholen en marketingmisleiding aan de orde.
Jarenlang is er veel geïnvesteerd in luchtbehandeling in gebouwen, in ‘ínstalled base’ en in ontwikkelde producten, systemen en diensten. De lucht is inmiddels gebakken en moet verkocht blijven worden. Gezien de paniek is er veel te verdienen. De verleiding om de verkoop te stimuleren met gebakken lucht en broodjeaapverhalen ontstaat bijna vanzelf, zeker wanneer niemand precies weet hoe het zit en de complexiteit groot is.
Discussie
Zodra verhalen worden doorgeprikt, wordt alles verdacht en discutabel. Het veelbesproken instituut RIVM legde alle nadruk op het afstand houden en meldde dat aerosolen in binnenruimtes minder relevant zijn dan het elkaar aanhoesten. Maurice de Hond met zijn arrogant-eigenwijze reputatie, werd als stoorzender ervaren toen hij de vinger legde bij wat er gebeurt met ongezonde lucht in slecht geventileerde ruimtes, juist via de aerosolen.
Toch komen we verder, al pratend en discussiërend met mensen met ervaring en belangen in dit veld en studerend op rapporten en publicaties van degenen die liever niet aan het gesprek deelnemen. Als we goed kijken zien we niet alleen het bos, maar ook bomen. En waar bomen zijn is zuurstof en reinigend vermogen.
Gepersonaliseerde luchtreiniger
We spraken met James Post, serieondernemer en ‘out-of-the-box’ designer met een nieuwe startup, ECOPro Technology. “Ik was bezig met productontwikkeling voor energiebesparing in gebouwen. Toen de pandemie uitbrak heb ik de focus daarvan verlegd naar luchtkwaliteit, bestrijding van het virus in de binnenruimte.” Het bleek een visionaire insteek van Post toen later de verhalen van De Hond en de onderzoeken van onder andere het SenseLab van professor Philomena Bluyssen van de TU Delft in de publiciteit kwamen. Uit het onderzoek van Bluyssen bleek dat mobiele HEPA filtersystemen zouden kunnen helpen om in binnenruimtes virusdeeltjes uit de lucht te krijgen.
Elke superspreader een kastje voor zijn neus
Maar hoe vang je de deeltjes in het filter, hoe zorg je dat de systemen niet te veel lawaai maken, geen energie slurpen en ook nog eens betaalbaar zijn? Post bleek deze drie aspecten al getackeld te hebben. Hij ontwikkelde een betaalbaar, schaalbaar kastje, personaliseerbaar, ieder een kastje voor zich, op tafel of het bureau. Elke superspreader kan zijn eigen luchtreiniger letterlijk voor zijn of haar neus zetten. Maar ja, nu naar de markt....
Complotdenkers
Het lijkt een oerwoud met struikrovers. “We krijgen als Kamerleden honderden emails van complotdenkers, die Den Haag beschuldigen van het achterhouden van informatie over ionisatoren” meldt Eppo Bruins, parlementslid namens de ChristenUnie. “’Jullie zitten daar lekker veilig met ionisatieapparaten’, zeggen ze en ze zijn er van overtuigd dat gezegd wordt dat die apparaten niet werken omdat de overheid en de politiek bewust het virus in stand willen houden.” Het is de reactie van Bruins als we hem vragen hoe het komt dat sommige instanties huiverig zijn om te praten over wat er wel en niet zinnig is om in te investeren.
Ventilatiesystemen
Dat er nu extra aandacht is voor gezondheid in gebouwen noemt Bruins “een zegen van corona”. De markt voor ventilatiesystemen kan er wel bij varen. Daar is veel ervaring en uitontwikkelde technologie beschikbaar. Maar ook op bekend terrein bestaan twijfels. “Iedereen doet alsof hij alles kan en weet, maar helaas wordt er vooral vanuit commercie gedacht” betoogt Wouter Wijma, directeur van leverancier Ned Air en voorzitter van de branchevereniging Binnenklimaat Nederland. Hij signaleert dat er “veel cowboys zijn in ons vak”. Wijma heeft ervaring met ventilatiesystemen tot aan medicinale wietteelt toe en signaleert dat men in de bouw en gebouwbeheer “gezondheid links laat liggen en weinig besef heeft van de cruciale rol van ventilatie”.
Luchtreiniging en ventilatie kunnen alleen in combinatie gezondheidsrisico’s in binnenruimtes terugdringen. Het onderzoek van Bluyssen laat dat zien, maar ook soortgelijke experimenten van professor Bert Blocken aan de TU Eindhoven. En alle specialisten die laboratoria en operatiekamers bouwen en beheren weten het al heel lang. We spraken er over met Siegfried Struyvelt, preventiespecialist aan HOGENT, de Hogeschool van Gent en met Joep van der Velden, directeur gebouwautomatisering bij Kropman Installatietechniek en bestuurslid van de brancheorganisatie Gebouw Automatisering. Struyvelt werd geconfronteerd met een lockdown en de vraag hoe er weer lesgegeven zou kunnen worden. Voor de laboratorium practicumlokalen gingen hij en zijn collega’s eerst kijken hoe ‘traditioneel’ de verontreiniging in labs onder controle wordt gehouden. Logischerwijs kwam men uit bij beheersing per ruimte, via luchtreinigers van leveranciers uit de laboratoriumwereld, in dit geval van de firma Denios. Dat zijn vrij dure apparaten waarin lucht wordt gereinigd met ultraviolet licht in combinatie met koolstoffilters.
Corona zegen voor ventilatiemarkt
Van der Velden’s bedrijf bouwt al decennia luchtbehandelingssystemen voor operatiekamers in ziekenhuizen. Daar wordt gebruik gemaakt van apparatuur met HEPA, high-efficiency particulate air, filters, om lucht te reinigen. “Maar je moet wel eerst een luchtstroom opwekken die de vuile lucht wegblaast, bij de mensen vandaan, in de richting van de reinigingsapparatuur. Dat is een gangbare technologie in operatiekamers. Of dit ook werkt voor het per persoon afvangen van Covid-deeltjes, dat weet ik eerlijk gezegd niet”.
Frisse Scholen
In het coronabeleid hebben scholen om begrijpelijke redenen de hoogste prioriteit. Nu is in het verleden al vaker met de mond en met rapporten beleden dat er ‘frisse scholen’ moesten komen. “In februari 2008 verscheen de eerste kabinetsvisie binnenmilieu scholen”, schreven professor Wim Zeiler van de TU Eindhoven en Wim Maessen van RHDHV in maart 2018. Beide ‘Wimmen’ beschrijven in hun publicatie de geschiedenis en resultaten van de verschillende Frisse Scholen projecten.
Leveranciers van herriebakken
Er werden tussen 2008 en 2015 vijf versies ontwikkeld van een ‘Programma van Eisen Frisse Scholen’, en door de overheid beschikbaar gesteld, samen met een toetsinstrument. Er kwam ieder jaar een update en veel subsidiegeld. Minder energieverbruik en minder CO2 in de klas waren de doelen. Uit onderzoek van de organisaties van Zeiler en Maessen blijkt dat zelfs de beste scholen nog steeds niet goed scoren. “In het onderzoek is naar voren gekomen dat het PvE van Frisse Scholen moeilijk te begrijpen is voor schoolbesturen en ook dat de prestaties in de werkelijkheid moeilijk te realiseren zijn”.
Wouter Wijma’s ervaring is dat er in het Frisse Scholen traject subsidie is besteed “aan van alles, maar niet aan nieuwe ventilatiesystemen. Allerlei leveranciers kwamen aandragen met ‘herriebakken’, dachten te commercieel en riepen dingen die niet waargemaakt werden”. Geen wonder dat onwetende afnemers teleurgesteld zijn afgehaakt.
“In de Frisse Scholen aanpak was ‘leerprestatie’ de belangrijkste resultaatparameter” volgens Ivo Opstelten, wetenschapper energie en gebouwde omgeving en directeur van de vereniging Stroomversnelling. “Toen de ministeries van Sociale Zaken en van Onderwijs lieten onderzoeken in hoeverre op basis van leerprestaties succes vastgesteld zou kunnen worden, toen bleek hoe lastig dat was te definiëren. De vraag is hoe je functionele prestaties van de techniek zou kunnen meten in termen van gezondheid.”
Keurmerk, labels en prestatiebeloning
Ivo Opstelten is met zijn Stroomversnelling-organisatie succesvol in het ontwikkelen en introduceren van een NOM-keurmerk, Nul-Op-de-Meter, voor het binnenklimaat van woningen. Het keurmerk is volgens Opstelten gericht op de energietransitie, als hulpmiddel in de markt van de leden van de vereniging, met name woningcorporaties. “Omdat afnemers niet weten welke garanties ze moeten vragen” en “om het steggelen over verantwoordelijkheden te voorkomen”. Gerichtheid op prestatiegaranties, in plaats van op productspecificaties, hoort daar uiteraard bij, net als monitoring in de gebruiksfase. Belangrijkste incentive is de EPV, Energie Prestatie Vergoeding, gekoppeld aan de NOM keur.
Afnemers weten niet wat ze moeten vragen
Opstelten heeft het met zijn organisatie voor elkaar gekregen dat er een wettelijke regeling kwam, die zorgt dat de eindgebruiker, huurder of koper van een woning, een deel van de besparing op de energierekening zelf krijgt. Een ander deel wordt gebruikt om de investering terug te verdienen. “Voor scholen is er nog niet iets dergelijks. Het zou zeker het overwegen waard zijn. Waarschijnlijk zal het niet één op één hetzelfde zijn, maar het uitgangspunt, functionele prestaties, kan zeker. Energieverbruik is vergelijkbaar, maar er zullen aanvullende parameters moeten worden gedefinieerd, leerprestaties en gezondheid bijvoorbeeld”.
Intussen introduceerde de brancheorganisatie Binnenklimaat Nederland een ‘binnenklimaat label’, samen met een aantal partnerorganisaties. Dit initiatief is vooral gericht op de kantorenmarkt en volgt inhoudelijk de methodiek van Frisse Scholen, met een ‘PvE gezonde kantoren’, een toetsingsmethodiek en drie ‘beoordelingsklassen’. Het PvE geeft een mooi overzicht met allerlei cijfers per klasse waar je aan zou kunnen voldoen qua CO2, luchtvochtigheid, hoeveelheid ‘verse’ lucht per persoon of per m2 per uur. Zelfs KVE, kolonievormende eenheden, een maat voor bacteriën en schimmels komt voor in het PvE van Binnenklimaat Nederland. ‘Virus’ of normen voor de hoeveelheid DNA/RNA in de lucht, dat staat er niet. Overigens is inderdaad enige bureaucratie herkenbaar. De analogie met de Frisse Scholen aanpak doet vermoeden dat ook bij het voorgestelde Binnenklimaat Label de complexiteit en hoeveelheid benodigde kennis de weg naar betere prestaties moeilijk maken. Het vergelijken van de energierekening bij de NOM/EPV aanpak is dan toch simpeler.
Garantie en monitoring
“Ik zou graag een verseluchtgarantie geven, maar dat kan ik nog niet” zegt Binnenklimaat Nederland voorzitter Wouter Wijma. “Een schooldirecteur wil graag een label” weet Joep van der Velden. Zijn brancheorganisatie Gebouw Automatisering steunt als partner de ontwikkeling van het Binnenklimaat Label. “Je zou eigenlijk 24/7 continu de conditie in de ruimte moeten meten”.
Geen sensoren voor virussen
“Het probleem is dat er geen sensoren zijn die virussen in de lucht kunnen vaststellen” zegt Michel Capitein, directeur-eigenaar van Technolab, onderzoeksbureau voor klimaatinstallaties. Professor Jing Wang van de technische universiteit ETH in Zürich, meldde weliswaar de ontwikkeling van een biosensor die “has the potential to identify SARS-CoV-2, the novel coronavirus that causes COVID-19, in the air”. Echter, “the system requires more development before it could be used in the real world” volgens een bericht van BioSpace, op 22 april 2020. Één van de nog op te lossen problemen, hoe krijg je alle lucht langs de sensor?
Aanbod luchtreinigers
Wat wordt er in de markt wordt aangeboden aan technologie om vervuilde en besmette binnenlucht schoon en gezond te maken en te houden? Ionisatie, plasma-ionisatie, ultraviolet licht, fotokatalyse, actieve koolstoffilters, HEPA filters zijn de termen, oplossingen die worden aangeprezen en verketterd in de concurrentiestrijd. Elke optie heeft zijn eigen nadelen.
Ionisatie en plasma-ionisatie systemen produceren toxisch ozon, per definitie schadelijk voor de gezondheid van mensen. Zijn wel toepasbaar buiten de ruimte die je wilt reinigen, dus als je de lucht eerst afzuigt.
Ultra violet licht is schadelijk voor de mens, vernietigt huidcellen. Kun je ook toepassen in apparaten buiten de ruimte met mensen. Wordt veel toegepast bij laboratoria, operatiekamers en cleanrooms.
Fotokatalyse haalt ook alle micro-organismen uit de lucht die je nodig hebt voor je menselijke immuunsysteem. Werkt ook met ultraviolet licht met inherente nadelen. Zeker niet aan te bevelen voor ruimtes waar kinderen zijn. Die worden extra vatbaar voor ziektes door afbraak van hun weerstand.
Koolstoffilters halen vooral geurtjes en eventuele chemicaliën uit de lucht en de werking neemt af na verloop van tijd. Ze kunnen aanvullend werken, samen met grof-voorfilters voor bijvoorbeeld HEPA of UV filters. Regelmatige vervanging is noodzakelijk.
HEPA filters, gestandaardiseerde filtervorm met genormeerde werking in verschillende klassen. Moeten regelmatig worden vervangen. Kunnen met verschillende filtermedia zijn uitgevoerd. Is waarschijnlijk de meest logische oplossingsrichting, ook vanwege de schaalbaarheid. HEPA filters zijn genormeerd naar verschillende klassen, naar percentage van het aantal deeltjes dat wordt gefilterd.
In alle oplossingen moet de lucht naar de filters worden gebracht. Zolang een ruimte niet luchtdicht is en de mensen binnen geen ruimtepakken dragen, zullen er altijd bronnen van nieuwe verontreiniging zijn en is de lucht dus niet volledig gezond.
Overigens zal per toepassing ook de productiviteit en capaciteit van een apparaat het verschil kunnen maken. Hoe groot is de ruimte, met hoeveel mensen? Hoeveel gezonde lucht moet worden ingebracht per tijdseenheid en hoeveel herrie maakt het systeem?
In de volgende editie van InstallatieTotaal volgt het tweede deel van ‘Gebakken Lucht’, Zin en onzin rond gezondheid, comfortabel binnenklimaat en verantwoord energieverbruik.