Emergentie, het mierenleger, oorlog en vrede
Geplaatst op 19 december 2023 door Redactie
“Ga naar de mieren, luiaard, kijk hoe ze werken en word wijs. Hoewel er onder hen geen leider is, geen aanvoerder, geen koning, halen ze in de zomer voedsel binnen, leggen ze in de oogsttijd een voorraad aan.” Het is een tekst uit het Spreukenboek, duizenden jaren geleden geschreven door de wijze koning Salomo.
De Amerikaanse wetenschapper Jane Adams noemde in haar TEDtalk de mieren als voorbeeld van emergentie. Een enkele of een gering aantal mieren loopt schijnbaar verdwaasd rond, kent een minimale herseninhoud en presteert weinig. Maar als je ziet wat een groep van miljoenen mieren aan structuren weet te bouwen, hoe al die beestjes gezamenlijk als gedisciplineerd leger optreden, dan ontstaan er verschijnselen waarin je de individuele bijdragen niet terug kunt vinden. Emergentie, als begrip, is vooral boven komen drijven vanuit de exacte wetenschap, de chemie en natuurkunde. Chemische reacties leiden tot stoffen of materialen waarin je de oorspronkelijke samenstelling niet kunt terugvinden. Jane Adams is datawetenschapper. Binnen haar vakgebied is emergentie onderdeel van de complexiteitstheorie, denk aan ‘zelflerende systemen’.
NRC technologie- en mediajournalist Wouter van Noort zette mij op het spoor van het woord, het begrip. Zijn post op LinkedIn over emergentie, met de vraag naar voorbeelden, riep bij mij het woord ‘oorlog’ op. Ook zo’n verschijnsel van wat dan heet ‘zwakke’ emergentie, waarbij het resultaat niet zomaar is terug te voeren naar de individuele elementen die het veroorzaken, die er deel van uitmaken. De kwalificatie ‘zwak’ slaat dan op de instabiliteit van het verschijnsel, in tegenstelling tot de nieuwe molecuul die kan ontstaan uit een chemische reactie. Die is dan ‘sterk’ emergent.
Als Jane Adams het internet en Google als voorbeelden bespreekt, wijst ze op de 'top-down' en 'bottom-up' kanten van een emergent systeem. Internetproviders en beheerders van zoekmachines kunnen wel allerlei regels opstellen en trucs inbouwen, top-down, maar hoe de individuele gebruikers er bottom-up mee omgaan, dat kunnen ze nooit volledig voorzien, laat staan beheersen.
Als maatschappij zijn we er enerzijds bang van dat alles top-down wordt gestuurd, dictatoriaal. Anderzijds ervaren we de uitwassen van het bottom-up omgaan met c.q. misbruiken van social media, als bijzonder onprettig en soms zelfs als bedreigend.
Hoe zit dat nou met de installatiewereld, hoe emergent is die? Je zou kunnen zeggen dat de gebouwde omgeving met de technische infrastructuur daarbinnen een emergent systeem is. Het elektriciteitsnet, de waterleiding, het gasleidingnet, maar ook de cloudinfrastructuur, het zijn allemaal onderdelen die min of meer top-down geregeld worden. Maar niemand heeft de totale controle.
De wereld van installatiebedrijven zelf is een bottom-up wereld, gelukkig, nog steeds. Het gedrag van elke individuele installateur en zijn klant doet ertoe, heeft invloed. Niemand gaat individueel regelen welk klimaat we krijgen of de milieuproblematiek oplossen. Ook de overheid niet. Regels kunnen helpen en individueel gedrag doet er zeker toe, maar uiteindelijk zal het zelflerend vermogen het moeten gaan doen. Dat de wal het schip gaat keren kan daar zeker een integraal onderdeel van zijn.
Wat aan het einde van de dag telt is dat we, ieder voor zich en met elkaar, richting kunnen geven aan de emergentie van de aarde, de maatschappij, gerechtigheid, vrede. Soms bewust, meestal onbewust, maar altijd zal het goed zijn om enerzijds het eigen oplossend vermogen niet te overschatten en tegelijk niet wanhopig te worden. En niet in paniek raken.